تلخ رود

رودخانه تلخه رود (آجي چاي)a

كليات: a

از رودخانه‌هاي مستقل و مهم حوضه آبريز درياچة اروميه است كه در جنوب غرب شهرستان سراب، جنوب و جنوب غرب شهرستان هريس، شمال و شمال غرب شهرستان تبريز، غرب شهرستان اسكو و غرب شهرستان آذرشهر جريان دارد.a

پيشينه: a

نخستين بار در قرن هشتم حمدالله مستوفي به نام تلخه رود اشاره كرده است. لسترنج آنرا سرخاب رود خوانده است كه علت آن وجود املاح رسي و اكسيد آهن در خاك‌هاي بستر رودخانه در اطراف تبريز مي‌باشد. a

در زمان مادها قوم داليان در درة تلخه رود زندگي مي‌كردند و در زمان شاه عباس صفوي براي دفاع از تبريز آب تلخه رود را بسته و پل‌ها و كاروانسراهايي بر روي آن احداث كردند.a

نام تلخه رود به لحاظ عبور اين رودخانه از شوره زارها در فصول بارندگي عنوان شده است. نام‌هاي ديگر آن مهران رود و سپس چاي است.a

سرچشمه: a

شاخه‌هاي اوليه تلخه رود به نام وانق چاي از دامنه‌هاي كوه بزغوش (با ارتفاع 3100 متر) حدود 33 كيلومتري جنوب شرق سراب و پيلر‌چاي و رازليق چاي از دامنه‌هاي جنوبي ارتفاعات سبلان (با ارتفاع 4811 متر) در 40 كيلومتري شمال شرق سراب سرچشمه مي‌گيرد و نهايتاً از بهم پيوستن دو رودخانه بيوك چاي و آراچاي در غرب آبادي كليان واقع در 18 كيلومتري شرق سراب تلخه رود تشگيل مي‌گردد. تلخه رود هم از بخش عليا و هم از بخش سفلاي خود آبگيري مي‌نمايد.a

رودخانه‌هاي فرعي: a

تلخه رود در مسير خود رودخانه‌هاي آغميون چاي، الله حق، آناقيز، هره نوع، بهرمان، دامنجان، قوري چاي، لنجوان چاي، چكي چاي، قانلوچاي، شوره، اوجان چاي، دره چاي(پارام)، جانقور چاي، كرچاي، سعيد آباد چاي، مهران رود، كمرنه چاي، زينجناب چاي، اسكوچاي،گنبرچاي، سرند چاي، كمورچاي، پاكچين، نهند چاي و قراجه را دريافت مي‌كند.a

آبادي‌هاي محل گذر: a

آجي چاي از آبادي‌هاي سراب كليان، سوين، اسبگران، قارخون، ارزنق، رجل آباد، اربطان، مركيد، ونيار، شمال شهر تبريز، خواجه ديزه، مارالان پايين، آخوله، ميرخانلو، شللو، سرين ديزج و خورخور گذشته و در نهايت به درياچه اروميه مي‌ريزد.a

طول، عرض، عمق: a

طول مسير تلخه رود حدود 265 كيلومتر است، با اينكه اطلاع دقيقي از عرض و عمق آن نيست ولي به نظر مي‌رسد بعلت جريان رودخانه در اراضي دشت و تقريباً هموار و دره‌هاي پهن، ميانگين عرض آن از 15 تا 25 و احياناً 30 متر برسد.a

جهت جريان رودخانه نيز در ابتداي مسير شمال مشرق به جنوب غرب، از آبادي‌سرانه در جهت جنوب شرق به شمال غرب، در قسمت وسطي يعني شمال شهر بخشايش در جهت شرق به غرب و از آبادي خواجه ديزه(خواجه) واقع در 12 كيلومتري شمال غرب تبريز، تا محل مصب جهت آن شمال شرق به جنوب غرب است.a

وسعت: a

مساحت حوضه آبريز درياچة اروميه 9200 كيلومتر مربع مي‌باشد كه شهرستان‌هاي سراب،‌بستان‌آباد، هريس، تبريز، شبستر، اسكو و آذرشهر را شامل مي‌شود.a

ساير اطلاعات: a

آب تلخه رود از سرچشمه تا شهر مهربان داراي آب شيرين و پس از اين شهر املاح نمكي و قليايي موجود در خاك‌هاي منطقه، جريان رودخانه از اراضي صد در صد نمكي محلي به نام قشلاق، دريافت رودخانه شور دوزدوزان و عبور از اراضي گچي در اطراف روستاي ونيار تبريز آنرا بيش از پيش شور مي‌كند.a

منبع تغذيه آن نزولات جوي است كه آبدهي متوسط حدود 392 ميليون متر مكعب در سال دارد و دبي آن به طور ميانگين 8/7 متر مكعب در ثانيه اندازه‌گيري شده است. دوران پر آبي آن در شهريور ماه و ميانگين بارش حوضه 355 ميليمتر است.a

شيب رودخانه از سر چشمه تا اطراف سراب زياد و متوسط شيب آن كمتر از 1 درصد است.a

منابع : a

افشين، يدالله، رودخانه هاي ايران، جلد اول، وزارت نيرو و شركت مهندسين مشاور جاماسب، 1373.a

جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، جلد دوم (رودها و رودنامه هاي ايران)، گيتا شناسي، 1376.a

لسترنج، گاي، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، ترجمة محمود عرفان، انتشارات علمي فرهنگي، 1377.a

مستوفي، حمدالله، نزهى القلوب، با تصحيح و تحشيه محمد دبيرسياقي، طه، 1378.a

مفخم پايان، لطف الله، فرهنگ رودهاي ايران، سازمان جغرافيايي كشور،1353.a

هويدا، رحيم، جغرافياي چيچست يا درياچه رضائيه، انتشارات دانشگاه آذرابادگان (دانشگاه تبريز)، 1355.a

بديعي، ربيع، جغرافياي مفصل ايران، جلد اول، اقبال، 1362a