اترك
رودخانة اتركa
كليات: a
اترك يكي از رودخانه‌هاي بزرگ و بالنسبه طولاني ايران در شمال شرقي كشور جريان دارد و ازقسمت شرقي درياي خزر وارد آن مي‌شود. حوضة آبخيز آن در ايران قسمتي از استان‌هاي خراسان رضوي، خراسان شمالي و گلستان را در برگرفته و در بخشي از استان‌هاي خراسان شمالي و گلستان به عنوان رود مرزي بين ايران و تركمنستان محسوب مي‌شود.a
در يك نگاه كلي، رودخانة اترك به اترك داخلي (داخل ايران جريان دارد)، اترك خارجي (يكي از شعبات اترك به نام سومبار كه در كشور تركمنستان جريان دارد) و اترك مشترك (در مرز ايران و تركمنستان جاري است) تقسيم مي‌گردد.a
از نظر موقعيت طبيعي و جغرافيايي هم اترك عليا (از سرچشمه توچان تا منطقة رضاآباد شمال بجنورد)، اترك مياني (تا شرق قازان قايه بخش مراوه‌تپه) و اترك سفلي (پاييني) (از قازان قايه تا دشتهاي ساحلي استان گلستان) قابل توجه مي‌باشند.a
a
سرچشمه: a
شاخه‌هاي اولية اترك از دامنه‌هاي باختري كوه هزارمسجد و لايه‌رويان واقع در اطراف قوچان و نيز دامنه‌هاي غربي ارتفاعات رشته‌كوه بوگمشيت (با ارتفاع 2130متر) واقع در 52 كيلومتري شرق شهر قوچان سرچشمه مي‌گيرد.a
a
رودخانه‌هاي فرعي: a
رودهاي سوزه، زيرآباد و تباريك از مناطق سرشاخه‌اي اترك را تشكيل مي‌دهند. در اطراف قوچان و شيروان رودهاي قره‌شوردي، بيرم آباد، فيروزه و پير شهيد به آن متصل مي‌شوند، در قسمت شمالي بجنورد رودخانه‌هاي قوري‌چاي و شيرين دره را دريافت مي‌كند. در حوالي گنبد كاووس هم رودخانة آجي‌سو به آن مي‌پيوندد و در نهايت در منطقة خارج از ايران وارد خليج‌حسينقلي‌خان شده و به درياي خزر مي‌ريزد.a
ساير رودخانه‌هايي كه به اترك مي‌ريزند عبارتند از: كال ايماني، خرتوت، آب گرماب، تيمورتاش، چناران، زوارم، سومبار(كه سرچشمه‌اش در كشور تركمنستان مي‌باشد)، چرمي، سلمقان، قلجق، اينچه، عمارت، كال قره‌خجن (قره قچاق)، كال كلوقرپ و كال بخپ، آقا بند و ماسن.a
a
آبادي‌هاي محل گذر: a
رودخانة اترك از آبادي‌هاي عمارت، كچلانلو، خلكانلو، ديزاريز، آشوري، ناوخ، شهر قوچان، فتح‌آباد، فيلاپ، شهر كهنه، يوسف‌آباد، برزل آباد، شهر شيروان، بند يغمور،گرمخان، آقا تپه، قردانلو، پيش قلعه، عشق‌آباد،كوشكي تركمن،دشتك بالا و پايين، اينچه پايين، قوش تپه، يكه تورت، مراوه تپه و هوتن گذشته، سپس به عنوان مرز مشترك ايران و تركمنستان حركت كرده، از آبادي‌هاي قلاقبورتا، خواجه صافي، داشلي برون و اينچه برون عبور و در 25 كيلومتري شمال غربي اينجه برون از مرز ايران خارج مي‌شود.a
a
طول، عرض و عمق: a
طول اترك در منابع مختلف از 500 تا 715 كيلومتر ذكر شده است. به موجب قرارداد آخال در سال 1818م در زمان قاجاريان. حدود 195 كيلومتر آن مرز مشترك ايران و تركمنستان را تشكيل مي‌دهد. عرض يا پهناي رودخانة اترك در مناطق مختلف مسير جريان آن متفاوت است. به‌طوري‌كه پهناي درة اترك در قسمت عليا (حوالي قوچان) به‌طور متوسط 4 متر و عمق آن يك‌متر مي‌باشد. در انتهاي بخش علياي رودخانه (اطراف شيروان و بجنورد) مسير آن نسبتاً پهن و به 15 الي 20متر و عمق آن به 2 الي 3 متر مي‌رسد.a
در بخش مياني رودخانه اترك از مراوه تپه گذشته و بين دو رشته تپه ماهور خاكي سفيدرنگ جريان مي‌يابد، در اين منطقه تراس‌هاي ساحل رودخانه حدود 10 متر از كف رودخانه بالاتر است و در واقع رودخانه از بستري كه حدود 40 متر پايين‌تر از دشتهاي اطراف است جريان دارد. در اين منطقه پهناي رودخانه بين 15 تا 20 و عمق آن بيش از يك متر است. در بخش سفلي هم به علت جريان رود در دشتهاي ساحلي مجراي آن پرپيچ و خم بوده و رودخانه در داخل درة عميق 50 متري حركت مي‌كند. بتدريج در حوالي داشلي برون عرض بستر افزايش مي‌يابد و عمق آن كم مي‌شود.a
وسعت: a
سطح حوضة آبريز اترك با احتساب رودخانة سومبار (كه بخش اصلي آن در تركمنستان قرار دارد) حدود 30000 كيلومتر مربع مي‌باشد. اما مساحت قسمت ايراني يعني اترك داخلي 26900 كيلومتر مربع است (20700 كيلومتر مربع بخش كوهستاني و بقيه مناطق دشتي و كوهپايه‌اي).a
مساحت حوضة اترك بالايي حدود 6213 كيلومتر مربع و اترك مياني 16416 كيلومتر مربع و اترك سفلي يا پاييني حدود 7000 كيلومتر مربع مي‌باشد.a
a
ساير اطلاعات: a
بيشترين ارتفاع حوضة آبريز اترك در بخش شرقي آن قرار دارد و كوه كپه‌داغ با 2903 متر ارتفاع بلندترين نقطة آن است. پايين‌ترين نقطة حوضه هم در مصب رودخانه و حدود 27 متر پايين‌تر از سطح درياي آزاد قرار دارد. ميزان ريزش‌هاي جوّي حوضة اترك بعلت مجاورت با منطقة مرطوب گرگان و قرار گرفتن در مسير آب و هواي مديترانه‌اي نسبتاً زياد بوده و از حدود 200 ميلي‌متر در شمال غربي نزديك مرز تركمنستان تا 800 ميلي‌متر در مناطق شرقي و دامنه‌هاي البرز متغير مي‌باشد. ميزان بارش به‌طور متوسط در سراسر حوضه 250 تا 400 ميلي‌متر در سال است.a
بستر رودخانه در اترك بالايي (عليا) عموماً پرشيب و متشكل از رسوبات آبرفتي دانه درشت مي‌باشد ولي جريان رودخانه در اين بخش منظم است. شيب متوسط آن در كوهستان بيش از يك درصد و در دشت كمتر از يك درصد مي‌باشد.a
اترك رودخانه‌اي دائمي است كه متوسط آبدهي آن در دهكدة قازانقايه (اترك مياني) به حدود 123 ميليون مترمكعب در سال مي‌رسد. حداكثر دبي آن در همين محل 606 مترمكعب در ثانيه است. از سال 1926م بموجب قراردادي ميان ايران و شوروي سابق حداقل 50 درصد از آب رودخانه وارد خاك تركمنستان مي‌شود. لازم به يادآوري است آب رودخانة اترك تيره و گل آلود بوده و به علت بهره‌برداري از آب آن در طول مسير طولاني براي آبياري محصولات زراعي در ايران و تركمنستان فقط مقدار كمي از آب رودخانه به درياي خزر مي‌ريزد. در زمان‌هاي پيش و قبل از تاخت و تاز مغولان حاشية رودخانه اترك بالايي (عليا) بسيار آباد و پر رونق بوده كه پس از حملات مغولان مناطق اطراف آن ويران شدند.a
منابع : a
افشين، يدالله، رودخانه هاي ايران، جلد دوم، وزارت نيرو و شركت مهندسين مشاور جاماسب، 1373.a
جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، جلد دوم (رودها و رودنامه هاي ايران)، گيتاشناسي، 1376.a
بديعي، ربيع، جغرافياي مفصل ايران، جلد اول، اقبال، 1362.a
a