حوزه آبخيز خزر

a

حوضة آبريز درياي خزرa

a

درياي خزر به‌عنوان بزرگترين درياچة روي زمين از زمان‌‌هاي گذشته بنام‌هاي مختلفي از جمله؛ آبسكون، هيركاني، طبرستان، قزوين و ... ناميده شده است. درحال حاضر شناخته شده‌ترين نام آن را در سطح جهاني Caspian Sea (درياي كاسپين) است.a

a

موقعيت: a

اين دريا در امتداد شمالي - جنوبي بوده و ايران، تركمنستان، قزاقستان، روسيه و آذربايجان كشورهاي ساحلي آن محسوب مي‌شوند. از نظر جغرافيايي حوضة آبريز اين دريا كه در شمال ايران واقع شده بين مدار 35 درجه تا 39 درجه و 45 دقيقه عرض شمالي از استوا و 44 درجه و 5 دقيقه تا 59 درجه طول شرقي از نصف‌النهار مبداً قرار گرفته است.a

a

وسعت: a

وسعت و پهنة درياي خزر حدود 436000 كيلومتر مربع است كه طول آن1200 كيلومتر و عرض آن بين 220 تا500 كيلومتر مي‌باشد. عمق آب در بخش‌هاي شمالي درياي10 متر، در بخش‌هاي مياني تا 770 متر و در بخش‌هاي جنوبي تا 1 كيلومتر مي‌رسد. مساحت اين حوضة آبريز بيش از 172122 كيلومتر مربع يعني حدود10 درصد مساحت كل كشور است. كه از نظر سرزميني تمام يا قسمتي از وسعت استان‌هاي آذربايجان‌شرقي، غربي، اردبيل، كردستان، زنجان، گيلان، مازندران، گلستان، خراسان‌شمالي و بخش‌هاي كمي از استان‌هاي قزوين، تهران، سمنان و خراسان‌رضوي را در برگرفته است. a

در مقايسه با ساير حوضه‌هاي آبريز هم، اين حوضة سومين حوضه وسيع كشور است.a

a

منابع آبخيز: a

منابع تأمين كننده آب درياي خزر رودخانه‌ها و آب‌هاي سطحي، بارش، آب‌هاي زيرزميني، و چشمه‌سارها مي‌باشند. اما منابع آبخيز اين دريا در حوضة آبريز ايران فقط تأمين‌كننده 3 درصد آب درياي خزر هستند كه از رشته‌كوه‌هاي البرز از خراسان تا آذربايجان سرچشمه مي‌گيرند. بنابراين مهمترين و اصلي‌ترين منابع آب حوضة آبريز درياي خزر سلسله جبال البرز هستند كه سراسر شمال ايران را بصورت رشته شرقي - غربي فراگرفته است. a

بدليل اهميت كوه‌هاي البرز در تهية آب اين حوضه، آنها را در بخش البرز شرقي، البرز مياني و البرز غربي مختصراً توضيح مي‌دهيم.a

a

كپه داغ و البرز شرقيa

اين منطقه بصورت باريكة طويلي در شمال خراسان و ادامة بخش شمالي آن دركشور تركمنستان قرار دارد. مرز جنوبي آن بينالود است. شيب اين منطقه بصورت حوضة رسوبي و رسوبات ضخيمي از دوران‌هاي زمين‌شناسي است كه فعاليت‌هاي خاصي در آن ديده نشده است.a

a

البرز مركزيa

اين منطقه تحدب جنوبي درياي خزر را شامل مي‌شود كه ازسمنان تا قزوين ادامه دارد. بخش شمالي اين بخش را البرز شمالي مي‌گويند كه بنام زون(منطقه) گرگان- رشت مشخص مي‌شود. مرز شرقي آن به منطقة كپه داغ، هزار مسجد و مرز غربي آن به كوه‌هاي آذربايجان مي‌رسد.a

مهمترين فعاليت‌هاي كوهزايي در اين رشته كوه در دوران‌هاي مختلف زمين‌شناسي وجود داشته وبه سمت مغرب بر شدت آن افزوده شده است. توده‌هاي نفوذي علم كوه و آتشفشان عظيم دماوند نشانه‌هايي از ادامه آخرين فعاليت ماگمايي در اين منطقه هستند. بخش شمالي البرز مركزي با شيبي تند به سواحل پست درياي خزر متصل مي‌شود كه در جريان آبها اهميت دارد. a

a

البرز غربي و آذربايجانa

اين منطقه از قزوين تا مرز تركيه را شامل مي‌شود، كه بيشتر رخدادهاي زمين‌شناسي اعم از گسل، آتشفشان، حركات كوه‌زايي و زلزله و ... در آن اتفاق افتاده است كه درمطالعات حوضه آبريز قابل توجه مي‌باشد. a

a

رودخانه‌هاي حوضه a

ريزش‌هاي جوي اين حوضه بصورت باران مي‌باشد از اين‌رو بيش از 1300رودخانه بزرگ و كوچك دائمي، فصلي، رگباري در حوضه در جريان هستند كه تغييرات روزانه آبدهي و جريان آنها زياد ولي توزيع فصلي آنها كم است. a

سه دسته رودخانه دراين حوضه قابل مشاهده است؛a

- رودخانه‌هاي با حوضة آبريز وسيع كوهستاني كه منابع آب تأمين آنها برف در كوهستان‌هاست كه در زمستان و بهار پرآب هستند. ارس، سفيدرود، اترك و هرازa

- رودخانه‌هايي كه حوضة آبريز آنها كوهستاني - جلگه‌اي مي‌باشد، اين رودخانه بر اثر ذوب برف در كوهستان‌ها شكل گرفته و باران مناطق كم ارتفاع آنرا تغذيه مي‌كند. رودخانه گرگان، تجن، تالار و شفارود. a

- رودخانه‌هاي با حوضة آبريز مناطق جنگلي كه عمدتاً از ريزش باران تغذيه مي‌شده، بيشتر رودخانه‌هاي سيلابي بوده و جريان آب دائمي ناچيزي دارند. كلية رودخانه‌هاي با مقياس كوچك در اين دسته قابل ذكرند. a

a

اقليم حوضهa

وجود ارتفاعات البرز و ساير ارتفاعات حوضه باعث شده است كه اقليم خاصي بر اين محدوده حاكم باشد، كه ناحيه معتدل خزري، ناحية سرد و مرطوب كوهستاني از آن جمله است. a

نزديكي و دوري دريا و كوه در جلگه خزر از آستارا تا گرگان باعث بوجود آمدن اقليم مرطوب در قسمت شمالي البرز گرديده است.a

متوسط بارش سالانه در انزلي حدود 7/1862 ميلي‌متر، در قائم‌شهر 6/716 ميلي‌متر و در گرگان 8/594 ميلي‌متر مي‌باشد. البته اين بارندگي در ساحل دريا و داخل خشكي (جلگه )يكسان نمي‌باشد. بر همين اساس رطوبت‌نسبي نيز در انزلي 84 درصد و دما 9/15سانتي‌گراد و در گرگان به 9/12سانتي‌گراد مي‌رسد. a

بنابراين غرب ناحية خزري نسبت به شرق و مركز آن داراي آب و هواي ملايم، معتدل، مرطوب و بارش بيشتري است. a

در بخش غربي حوضه، بارش در شمال آذربايجان از جلفا تا پارس آباد مغان كمتراز ساير مناطق كوهستاني است. بطور كلي نواحي كوهستاني شمال غرب ايران از بارش بهارة بيشتري برخوردار هستند كه علت آن ورود هواي مرطوب مديترانه بر اثر بادهاي غربي در فصل زمستان و ناپايداري آن بصورت بارش برف و باران در زمستان و بهار است. a

در بخش شرقي حوضه در خراسان بيشترين بارندگي در دامنه‌هاي جنوبي هزار مسجد در محدود قوچان اتفاق مي‌افتد، پر بارانترين نقطة خراسان داراي بارش سالانة حدود 300 ميلي‌متر يا كمتر است كه در مقايسه با ميزان بارش آذربايجان (500ميلي‌متر)چندان مهم نيست. a

a

زيرحوضه‌هاa

حوضة آبريز درياي خزر داراي 9زير حوضه است كه زيرحوضة سفيدرود بزرگترين آنها مي‌باشد. زيرحوضه‌هاي ديگر اين حوضة بترتيب وسعت عبارتند از: ارس، اترك، گرگان‌رود- چالوس، نكاء - تجن، طالش - انزلي، تالار - بابلرود و هراز.a

از رودخانه‌هاي مهم اين حوضه و زيرحوضه‌هاي آن مي‌توان به ارس، قزل اوزن، اترك، سفيدرود، قره‌سو، نكاء‌، تجن، تلوار، هراز، تالار و چالوس اشاره نمود.a

منابع : a

افشين، يدالله، رودخانه هاي ايران، جلد دوم، وزارت نيرو و شركت مهندسين مشاور جاماسب، 1373.a

جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، جلد دوم (رودها و رودنامه هاي ايران)، گيتاشناسي، 1376.a

بديعي، ربيع، جغرافياي مفصل ايران، جلد اول، اقبال، 1362.a