قزل اوزن

رودخانه قزل اوزنa

كلياتa

از شاخه‌هاي اصلي و يكي از دو شاخة تشكيل دهندة رودخانة سفيدرود است. آب‌هاي مناطق وسيعي از استان‌هاي كردستان،‌همدان، اردبيل،‌آذربايجان شرقي و غربي و زنجان را جمع‌آوري و در سد منجيل و درة سفيدرود مي‌نمايد.a

a

پيشينهa

قزل اوزن نامي است تركي كه از او جزء «قزل» يعني سرخ يا طلا و «اوزن» به معناي شناور تشكيل شده است. به دليل اينكه رنگ آب قزل اوزن تقريباً به سرخي مي‌زند به اين نام خوانده شده است.a

نام تاريخي اين رودخانه در منابع قديمي يونان آماردوس، ماردوس، آمارس، مردي، ماردي و امردي عنوان شده كه از نام يك قبيلة ايراني قبل از آريايي‌ها گرفته شده است. اما در منابع عربي و اسلامي آن را نهرالابيض يعني رود سپيد خوانده‌اند كه بعدها در سده‌هاي ميانه به آن سپيدرود يا سفيدرود مي‌گفتند. نام فعلي آن مقارن با به قدرت رسيدن قزلباش‌ها در آذربايجان، عنوان قزل اوزن بخود گرفته است.a

a

سرچشمهa

اين رودخانه از ارتفاعات چهل چشمه كردستان واقع در جنوب غربي ديواندره سرچشمه مي‌گيرد. اين كوه‌ها با 2173 متر ارتفاع در بيشتر اوقات سال داراي برف و آب مي‌باشد.a

a

رودخانه‌هاي فرعيa

قزل اوزن از به هم پيوستن رودخانه‌هاي درويان و گمدرش (گمرش) در آبادي به نام درويان در 43 كيلومتري جنوب غربي ديواندره تشكيل مي‌گردد. اين رودخانه در مسير خود رود كركوسه عنبر، آسياب، چم‌پرد، زنگن، چم كوله، آب بر، آجي چاي، الزين، امام رود، بيوك چاي، اميرآباد، پاسارچاي، جزلاچاي، تنگه، گلانه،‌چم بابانظر، شورآب، تلوار، قره قوش، چرزه چاي، يول كشتي، قانقلي چاي، علي باغه، گوراني، خوئين، شيرين‌سو، پاشاچاي، ميدان چاي، ديزج، سقزچي‌چاي، سياوه رود، قراق، قارقا چاي، شورآب، دربند، تلخه رود، زنجان رود، قرانقوچاي، گرمي (گوندوغدي)، كيوي چاي، كله سارچاي، سرخ آباد چاي، لوان چاي، قلعه چاي، طارم، قانقلي و آب لار را دريافت مي‌كند و به سفيدرود مي‌ريزد.a

a

آبادي‌هاي محل گذرa

قزل اوزن پس از عبور از شهرستان ديواندره از آبادي‌هاي كيزمل عليا و سفلي، گله دور، شيخ حيدر، قره غيبي، نساره عليا و سفلي، آقا جري، باغ چله، غياث آباد، اميرآباد، قم دره، صلوات‌آباد، شريف آباد، گوچه گوز، يساول، توتورفان، گنداب، ورسانلو، كم لر، قلش تپه،‌عيسي بيگ لو، تازه قشلاق، قره قبه، آرموقلو، ايده لو، امام كندي، ايمير، قره باطلاق، ليلان، چپ‌چپ، ميراخود، ماهنشان، شمپا، قيطول، گرده لاين، آچاچي، ممان، توپ قره، كزج، نمهيل، پيرچم، قمشك و محمدآباد نيز گذشته و وارد درياچه سدّ سفيدرود مي‌شود.a

a

طول، عرض و عمقa

طول قزل اوزن از محل سرچشمه تا تلاقي با درياچة سد سفيدرود 660 كيلومتر است.a

عرض رودخانه در نقاط مختلف مسير آن متفاوت بده و از 20 متر تا 120 و 150 متر مي‌باشد.a

حداكثر عمق رودخانه در مناطق كوهستاني و درّه‌هاي باريك ديده مي‌شود.a

جنب رودخانه در ابتداي مسير جنوب غرب به شمال شرقي و سپس تا شهرستان ميانه جنوب به شمال و از ميانه تا سدّ سفيدرود شمال غرب به جنوب شرقي و تا حدودي غرب به شرق در جريان است.a

a

وسعتa

مساحت حوضة آبريز اين رودخانه حدود 51450 كيلومتر مربع برآورد گرديده است.a

a

ساير اطلاعاتa

سرچشمه‌هاي قزل اوزن در مناطق كوهستاني است،‌كه در استان زنجان وارد جلگة زنجان مي‌شود و بعد از عبور از زمين‌هاي مسطح و تشكيل مآندرهاي متعدد دوباره وارد كوهستان شده و در بخش هشتجين خلخال در دره‌اي نسبتاً وسيع جريان مي‌يابد و بستر درّه را شسته و رسوبات آن‌را وارد سدّ سفيدرود مي‌نمايد.a

شيب متوسط قزل اوزن 0/2درصد و در برخي مناطق كوهستاني 0/5درصد مي‌باشد. رژيم آبي رودخانه برفي، باراني و آب آن دائمي است كه در سراسر حوضه در مصارف كشاورزي استفاده مي‌گردد،‌بنابراين آبدهي متوسط سالانة آن بيش از 3503 ميليون مترمكعب و دبي (آبدهي متوسط لحظه‌اي) آن 111/1 مترمكعب و نيز حداكثر آبدهي لحظه‌اي آن 617 مترمكعب در ثانيه مي‌باشد.a

منابع : a

افشين، يدالله، رودخانه هاي ايران، جلد دوم، وزارت نيرو و شركت مهندسين مشاور جاماسب، 1373.a

مفخم پايان، لطف الله، فرهنگ رودهاي ايران، سازمان جغرافيايي كشور،1353.a

جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، جلد دوم (رودها و رودنامه هاي ايران)، گيتاشناسي، 1376.a

a