کوير قم
کوير قمa
کوير قم در شرقي ترين و پست ترين آبخيز قم (حوزه آبخيز قم به عرض تقريبا 300 کيلومتر در دالاني بين دامنه هاي جنوب غربي سلسله جبال البرز و شمال شرقي سلسله جبال زاگرس قرار دارد) گرفته است. ارتفاع اين کوير از سطح دريا حدود 765 متر است و قسمت اعظم بلندي هاي شمال شرق و جنوب شرقي آن از انواع سنگ هاي آذرين و سنگ هاي تبخيري مي باشد و صفحات وسيعي از تپه هاي ماسه اي حاشيه جنوبي آن را محصور نموده است. حاشيه شمال غربي آن به دشت هاي آبرفتي وسيعي رود خانه هاي آن اکثرا از ارتفاعات زاگرس سرچشمه گرفته اند مي پيوندد. شکل ظاهري اين کوير بصورت مثلث متساوي الاضلاعي است که طول هريک از اضلاع آن در حدود 60 کيلومتر است. در فصل بهار آب هاي باراني حاصله از ذوب برف بر روي دشت ها طغيان کرده و بخش شمال غربي و پست تر آن را قشر نازکي از آب فرا مي گيرد.a
اين آب معمولا در اواسط تابستان تبخير شده و فقط توده اي از مواد رسي نرم تيره رنگ و خيس از خود بجاي مي گذارد. نمکزار موجود بر روي اين کوير دو سوم سطح آن را پوشانده است، و به آرامي بطرف حوزه خيس نازکتر مي شود (Huber 1960). روي سطح اين نمک زار را چند وجهي هاي با قطر متوسط 2-10 متر فرا گرفته است که ارتفاع لبه خارجي آن ها به ترتيب به 6-20 سانتي متر مي رسد.a
در نزديکي ساحل جنوبي اين کوير چند جزيره کوچک سر از نمک زار بالا آورده است که بزرگترين آن ها جزيره سرگرداني ناميده مي شود و 700 متر از نمکزار ارتفاع دارد. تقريبا 20 درصد سطح اين جزيره از تپه هاي سست و بلندي هايي با قله هاي صاف و گنبدي شکل تشکيل شده است و در اطراف آن خندق هايي با شيب 30-35 درجه ديده مي شود. قسمت قاعده اي اين جزاير بوسيله سردشت(Pediment) قطع مي گردد. سطح اين دامنه هاي صخره اي معمولا بوسيله مخروط افکنه پوشيده شده است، ولي توده جزيره هاي پراکنده (Inselbery) موجود نشان دهنده آن است که در عمق کمي از آن صفحات صخره اي قرار دارد. سراشيبي اين مخروطه هاي افکنه از 4 درجه در قسمت فوفاني، به 2 درجه در محل قطع آن ها به خط ساحلي کاهش مي يابد.a
سنگ هاي تشکيل دهنده اين جزاير، آذرين و از نوع ريوليت است که پس از تجزيه و تخريب به خاک زرد رنگ و متمايل به قرمز تبديل مي گردد. قلل مسطح تا گنبدي شکل آن از توده هاي سنگفرشي و زاويه داري (Pavement) پوشيده شده که بر اثر فرسايش بادي حفره اي شده اند. در زير اين پوشش شني، يک حوزه تجزيه و تخريب شده ريوليتي با 14 در صد مواد رسي وجود دارد که ضخامت آن در بعضي نقاط به 30 سانتي متر مي رسد و به داخل صخره هاي مادري نفوذ نموده است.a
از طرف ديگر آتشفشان هاي خيلي جوان، متعلق به دوره ميوسن نيز فراوان در اين منطقه گسترش دارد (شرکت ملي نفت ايران 1959). توسعه فراوان خندق هاي فرسايشي جديد بر روي آن ها نشان دهنده جواني صخره هاي ريوليتي اين منطقه است. حد فوقاني آن به وسيله طبقات کويري مشخص مي شود. a
در ارتفاع 1-2 متري بالاي سطح نمکزار يک بريدگي ساحلي رسوبات مخروط افکنه اطراف جزيره سرگرداني را قطع مي نمايد. ولي در اطراف کوير قم اثري از هيچ گونه نوار ساحلي گزارش نشده و در بازديد هوايي اوت 1967 در اطراف بخش ساحلي کوير نيز اثري از آن ملاحظه نگرديد. بررسي هاي انجام شده نشان مي دهد که اين جزاير احتمالا بخش فرو رفته اي از سطح کوير را فرا گرفته اند.a
a
صخره هاي اين جزيره به رنگ زرد متمايل به قرمز است و عموما گوشه اي و خيلي منقوط و اکثرا همراه با مواد شيشه اي و قدري هم کريستال هاي فلدسپات و به پهناي چند ميليمتر مي باشد. رنگ روشن اين صخره ها نشان دهنده نزديکي آن ها به سنگ اسيدي است.a
در بين شهر قم و کوير قم مجموعه هاي زيادي تپه هاي ماسه اي کوچک بر روي صفحات آبرفتي گسترش دارند. اين تپه ها عموما از نوع قوسي (Barchans) هستند و هيچ تپه تثبيت شده اي در اين ديده نشده است. جهت عمومي اين تپه ها نشان مي دهد که جهت باد هاي غالب اين محل مابين 310-290 درجه است. مابين درياچه حوض سلطان و کوير قم نيز تپه هاي ماسه اي شمشيري (Seifduns) در آمده اند. در تمام اين مراحل، اين تپه ها از طويل تر شدن شاخه چپ تپه هاي قوسي بوجود آمده اند که نشان دهنده جهت باد از جهت 300 درجه است، در حالي که تپه هاي قوسي اخير نشان دهنده باد غالب از زاويه 340-320 درجه هستند. اکثر اشکال اين منطقه شکل لارو قورباغه اي (Tadpole) دارند، يعني داراي يک راس و دمي دراز و باريک هستند. علاوه بر آن آگاهي چندين تپه شمشيري با يک يا چند تپه ديگر ترکيب مي شوند. در نتيجه تپه هاي شمشيري حاصله داراي شکل سينوسي هستند. بنابر عقيده باگنولد تپه هاي شمشيري حاصل ترکيب باد غالب با سرد متوسط از يک جهت و باد هاي قوي جانبي غيره مداوم هستند. در اين حالت است که يکي از بازو هاي (Horn) تپه هاي قوسي تحت اثر اين باد جانبي کشيده شده و يک طرفه يا شمشيري مي شود.a
در صفحات وسيع تپه هاي ماسه اي (erg) جنوب قم مرکب از صفحات ماسه هاي که يکديگر را قطع نموده اند به نظر مي رسد که اين تقاطع از جنوب شرقي، صورت مي گيرد. و همچنين صفحات پوشيده از ماسه نيز در حد جنوبي کوير قم بسيار وسيع بوده و سطحي برابر 693 کيلومتر مربع را فرا مي گيرد. به علت اينکه اين تپه ها اخيرا بسيار فعال بوده اند امکان نسبت دادن آن ها به دوره يخبندان وجود ندارد. منشا اصلي اين ماسه ها رسوبات آبرفتي وسيعي است که در حد واسط شهرو کوير قم گسترده است.a
کوير قم در اصل يک چاله تکتونيکي است، ولي به علت اينکه هيچ گسلي در رسوبات مجاور و يا در داخل رسوبات کويري ديده نمي شود، بايد نتيجه گرفت که در اين منطقه بعدا تغييري حاصل نشده است. احتمالا پر شدن اين چاله در تمام عصر يخبندان ادامه داشته و رسوبات آن به فاصله خيلي زيادي از سر دشت ها تا محل رسوب گذاري انتقال يافته و بر اثر ساييدگي، قطر متوسط آن کاهش يافته است. به احتمال قوي اين مواد در زمان هاي سرد و باتبخير کم و در داخل درياچه اي کم عمق که اين منطقه را فرا گرفته بوده است، رسوب نموده اند.a
اين دوره هاي خشک، با تشکيل لايه هاي نمکي همزمان بوده است. اين روند پيدايش موضع لايه هاي کويري، شيب صفحات زيرين حاشيه جزيره سرگرداني و عدم وجود هر گونه نوار ساحلي در اطراف کوير انطباق دارد. علت باقي ماندن تنها نوار ساحلي در اطراف جزيره سرگرداني جوان بودن آن و عدم وجود يک شبکه زهکشي فشرده است.a
شواهد مورفولوژيکي و لايه بندي آبخيز قم نشان مي دهد که شرايط رسوب گذاري و فرسايش در زمان هاي گذشته کاملا با زمان حال متفاوت بوده است. اين مسئله خود نشانگر اين واقعيت است که شرايط جوي گذشته اين منطقه بطور متناوب سردتر و شايد مرطوب تر و سپس همانند امروزه گرم و خشک بوده است. از طرف ديگر نسبت بزرگ سطح آبخيز به سطح کوير در کوير اراک، همراه با اثر وجود حداقل يک تراس و ارقام شرايط جوي موجود همه دلالت بر آن دارد که سطح سطح درياچه قديمي اين منطقه خيلي بزرگتر از سطح کوير در زمان حال بوده است. پوشيده شدن سطح کوير اراک و درياچه حوض سلطان به وسيله رسوبات جديد، در گذشته نزديک و گسترش و تکامل يک حوزه وسيع در اطراف کوير قم، همه نشان دهنده آن است که احتمالا شرايط جوي فغلي در آبخيز قم قدري مرطوب تر از گذشته نزديک است. a
a
a