عوامل موثر بر تنوع اقليمي ايران
a
عوامل موثر بر آب و هواي ايرانa
آب و هواي ايران به نواحي مختلف در مقياس‌هاي بزرگ و كوچك تقسيم مي‌شود. با در نظر گرفتن موقع ايران در عرض‌هاي ميانه و قسمت جنوبي منطقه معتدله و نزديكي به مراكز گرم مداري، همچنين دوري از درياهاي بزرگ چنين تنوعي قابل توجيه نمي‌باشد. اما با شناخت عوامل مختلف محلي و بيروني، وضعيت آب و هوايي و تنوع اقليمي ايران تبيين مي‌شود. عوامل مختلف محلي مانند ارتفاعات بلند نقش تعيين كننده (هميشگي) در تفاوت‌هاي اقليمي يك ناحيه حتي در مقياس‌هاي كوچك با نواحي همجوار خود دارد. رشته كوه‌هاي البرز و زاگرس در مسير توده‌هاي هواي بارانزا تنوع اقاليم كشور را در مقياس نواحي بزرگتر ايجاد مي‌كنند. a
1- عرض جغرافيايي: a
کشور ما بین مدار 25 تا 40 درجهٔ عرض شمالی قرار گرفته است، بنابراين تفاوت قابل ملاحظه‌اي در دريافت تابش خورشيد ميان مناطق جنوبي با شمالي كشور وجود دارد. زاويه تابش خورشيد در عرض‌هاي پايين‌تر و نزديك به استوا كمتر و به سمت عرض‌هاي بالاتر بيشتر يا مايل‌تر مي‌شود؛ از اينرو مناطق جنوبی ایران كه نزديك به مدار رأس السرطان و خطّ استوا قرار دارند، دماي بيشتري از مناطق شمالي كشور دارند.a
2- ناهمواري‌ها: a
پستی و بلندی‌های سرزمین ایران به به دو طریق كاهش دما با افزايش ارتفاع و دريافت بارش بيشتر بر آب و هوا و عناصر آن از جمله بارش اثر می‌گذارند. با افزايش ارتفاع به ازاي هر هزار متر 6 درجه سانتي‌گراد از دما كاسته شده و به‌طور غير مستقيم بارش بيشتر مي‌شود. با نزديك شدن دما به نقطه شبنم، ميزان بارش تا ارتفاع معيني افزايش و سپس كاهش مي‌يابد. ارتفاعات بدون واسطه‌ي دمايي و با قرار گرفتن در مسير توده‌هاي بارانزا، سهم بيشتري از بارش نسبت به دامنه‌هاي پشت به‌باد و دشت‌ها به دست آورده يا مانند سدي رطوبت حاصل از منابع رطوبتي نزديك به‌خود را انباشته( درياي كاسپين) و موجب باران مي‌شوند. البته رشته‌كوه‌ها به تناسب بلندا و درازا، موقع نسبي قرار گرفتن بر مسير توده‌هاي هواي مرطوب در اقليم ايران تأثير گذارند. از همين‌روي رشته‌كوه‌هاي البرز و زاگرس و سپس ارتفاعات مهم مركزي و شرقي سهم مهمي در تنوع اقليم ايران به عهده دارند. اما به‌طور كلي با توجه به امتداد غرب به شرق كوه‌هاي البرز و امتداد شمال غربي به جنوب شرقي كوه‌هاي زاگرس، از ميزان باران به سمت جنوب و شرق ايران كاسته مي‌شود. در اين ميان و با توجه به تقريباً محصور شدن دشت‌هاي فرو افتاده با ارتفاعات حاشيه فلات ايران، اين سرزمين‌ها با حداقل بارش به شكل بيابان در تقسيم بندي اقليمي ايران تفكيك مي‌شوند.a
3- پر فشار جنب حاره: در دورۀگرم سال، پرفشار جنب حاره به سمت عرض‌هاي بالاتر گسترش يافته و اقليم ايران را تا جنوب كوه‌هاي البرز در استيلاي خود قرار مي‌دهد. پرفشار جنب حاره با فرونشيني، مانع صعود و ناپايداري هوا مي‌شود. اين پرفشار در سواحل جنوب كشور، با فرونشيني مانع صعود هواي گرم و مرطوب سطحي و تشكيل ابر و باران مي‌شود. در ساير مناطق كشور نيز علاوه بر اين، مانع نفوذ يا مانند بادبزن موجب پخش و تضعيف توده‌هاي هواي مرطوب مي‌شود. در فصول سرد سال، با عقب‌نشيني اين پرفشار شرايط براي بارش در اكثر نقاط، بويژه نيمه‌شمالي و جنوب غربي كشور فراهم مي‌شود؛ از اينرو بيشتر بارش ايران ( گستره بارش) در اواخر پاييز تا اواسط بهار روي مي‌دهد. a
4- توده‌هاي هوا: تشكيل توده‌هاي هوا در سرزمين‌هاي مجاور و جهت نفوذ يا عبور از ايران، در فصول مختلف سال، موجب اختلاف آب و هوايي در كشور مي‌شود. توده‌ي هوا به تناسب مكان و گستره محيط‌هاي وسيع خشك و سرد، مرطوب، گرم و خشك و منابع آبي وسيع، سامانه‌هاي پرفشار حرارتي كم‌فشار و پرفشار را ايجاد مي‌كنند. سرزمين ايران در مسير چند توده هوا قرار دارند، كه در فصول مختلف سال، نواحي اقليمي آن را تحت‌تأثير خود قرار مي‌دهند. در فصول سرد سال، توده هواي مرطوب مديترانه، از شمال غربي وارد و رطوبت دریای مدیترانه و اقیانوس اطلس را به داخل کشور انتقال می دهد و باعث برف و باران می‌شود. توده هواي فرابار جنب قطبي با تشكيل در گستره پهناور دشت سيبري هواي سرد و خشك زمستان را بويژه از شمال شرقي به ايران وارد مي‌كند. در فصل تابستان توده هواي گرم و خشك صحاري عربستان، از جنوب غربي كشور وارد و بادهاي گرم و سوزان را توليد مي‌كند. چند توده هواي ديگر مانند توده هواي مرطوب موسمي و سوداني نيز آب و هواي ايران را تحت تأثير قرار مي‌دهند.a
5- دوري و نزديكي به دريا: پهنه‌هاي آبي در شمال و جنوب كشور، با نقش تعديل حرارت، منبع تأمين رطوبت و بارش در اقليم ايران تأثير گذارند. نواحی داخلی ایران به دلیل دور بودن از دریاها، خشک بوده و اختلاف دمای شبانه روز در آنها زیاد است. ولی جلگه های کنارهٔ دریای خزر به علت وجود رطوبت دریا، دارای زمستان‌ها و تابستان‌های معتدل بوده و بارش در آنجا نسبتاً زیاد است. خليج فارس و دریاي عمان ایران به دلیل نزدیکی به مدار رأس السرطان و دماي بالاتر، بر کناره‌های خود تأثیر چندانی ندارند و شرايط به‌شدت مرطوب و گرم يا شرجي را غير از ماه‌هاي خنك در اين مناطق ايجاد مي‌كند. فقط در برخی ماه‌های گرم، بادهای موسمی اقیانوس هند به سمت سواحل جنوب شرقی ایران می‌وزند و رگبارهایی را ایجاد می‌کنند.a