ارس

رودخانة ارسa

كلياتa

ارس از رودخانه‌هاي مستقل درياي خزر كه در منتهي‌اليه شمال‌غرب كشور در مرز بين ايران، تركيه، آذربايجان و ارمنستان جريان دارد، قسمتي از آن كه در ايران قرار گرفته مرز شمال باختري كشور در ساحل راست رودخانه بوده و حوضه ابخيز آن بخش‌هاي شمالي استان‌هاي آذربايجان غربي، آذربايجان شرقي، اردبيل و محدودة كوچكي از گيلان را در بر مي گيرد. a

a

پيشينهa

رودخانه ارس در منابع و اصطلاحات يونانيان و اروپائيان، آراکس ( ARAX ) و ارکساس و آراکسس ( ARAKSS ) بوده و از قديم اِراسک و آراسک ناميده مي شد.a

در منابع عربى الّرس و در فارسى ارس و اَرس و در ترکى آراز و آراس و اَراز و اَرَز نام گرفته است.a

a

سرچشمهa

اين رودخانه از كوه‌هاي هزار بركه تركيه واقع در جنوب منطقه ارزروم سرچشمه مي‌گيرد، حوضة آبريز آن عمدتاً مابين چين‌خوردگيهاي شمال غربي ايران و توده‌هاي آتشفشاني سبلان (با ارتفاع 4811 متر) و قلل مرتفع آرارات ( با ارتفاع 5156 متر) قرار گرفته است.a

a

رودخانه‌هاي فرعيa

ارس در شمال آبادي عيسي كندي يا دم قشلاق شهرستان ماكو وارد خاك ايران مي‌شود و در مسير خود رودخانه‌هاي آب ملك، ارسي، ايري چاي، ايلقنا چاي، بال‌ها رود، خلف بيگلو چاي، خمارلو، درة رود، زنگبار چاي، متن‌چاي، سلين‌چاي، قره‌سو، قوري چاي، قطور چاي، كلبيرچاي، كنزرود، گوي گنبدچاي، كلان چاي، ونستان چاي و گالانچي يالانچي را دريافت مي‌كند. و پس از تلاقي با رودخانة كورا به درياي خزر مي‌ريزد.a

a

آبادي‌هاي محل گذرa

رودخانة ارس از آبادي‌هاي واقع در مسير از جمله شهرهاي پلدشت، جلفا، خمارلو، اصلان‌دوز و پارس‌آباد مغان و روستاهاي تازه كند، شطلو، شدي، بهلول كندي، قارقولوق بالا وپايين، احمدآباد، سيه‌رود، قولان، قشلاق عشقعلي، علي‌آباد، صفرلو، قره‌قباق، توپراق كندي، اسلام‌آباد قديم، اولتان و پيرايواتلو گذشته و در آبادي تازه كند پارس‌آباد از مرز خارج و وارد خاك كشور آذربايجان مي‌شود.a

a

طول، عرض، عمقa

طول رودخانه ارس از منبع تا مصب حدود 1070كيلومتر است كه براساس عهدنامه تركمنچاي (سال 1813ميلادي) پس از ورود به ايران، 451 كيلومتر مرز مشترك ايران و آذربايجان را تشكيل مي‌دهد.a

عرض و عمق آن در اين مسير متفاوت مي‌باشد، پهناي آن در مناطق مختلف مسير از 30 تا 100متر و عمق آن تا 4متر مي‌باشد (عمق متوسط آن 5/2 متر است.)a

مسير اصلي رودخانه در ابتداي آن با جهت شمال غرب به جنوب شرق، سپس از غرب به شرق و در نهايت به سمت شمال جريان دارد. a

a

وسعتa

وسعت حوضة آبريز رودخانه ارس حدود 102000 كيلومتر مربع مي‌باشد، كه حدود 39 درصد آن در خاك ايران واقع شده است. شامل مناطقي به وسعت تقريبي 38600 كيلومترمربع (32500 كيلومترمربع كوهستاني و 6100 كيلومترمربع پايكوهي و دشت آبرفتي) مي‌باشد.a

a

سايراطلاعاتa

بستر رودخانه ارس پرشيب و از مواد دانه درشت تشكيل شده كه در زمان بارندگي‌هاي شديد يا ذوب برف‌ها طغيان نموده و اراضي اطراف را فرا مي‌گيرد و اين امر سبب سيلاب، فرسايش و رسوبگذاري مي‌گردد . در مناطق پايين دست، شيب رودخانه‌كاهش و بستر آن از مواد دانه ريز پوشيده شده و در مناطقي نيز حالت باتلاقي پيدا مي‌كند. در دشت مغان بستر رودخانه جلگه هموار و صاف بوده كه جنس زمين سست و بهمين دليل جريان آب پهن شده ودر چند شاخه حركت كرده و رسوبات بسياري بهمراه دارد. آب ارس بغير از پاييز درساير فصول گل‌آلود و قرمز رنگ است. a

شيب متوسط بستر رودخانه از محل ورود به ايران تا محل سد ارس (40كيلومتري غرب جلفا) يك درصد، از سدارس تا خداآفرين 0/6 درصد و از خداآفرين تا محل خروج از ايران 3/1 درصد باشد كه بعلت همين شيب تند وسرعت جريان آب در دره‌هاي عميق و نيز عمق كم آب قابل كشتيراني نيست.a

آبدهي رودخانه ارس در محل سدمخزني ارس 5765 ميليون مترمكعب در سال و در محل سد انحرافي ميل و مغان 7879 ميليون مترمكعب مي‌باشد آبدهي (دبي)متوسط لحظه‌اي رودخانه 400 و حداقل آن 180 و حداكثر 1600 مترمكعب بر ثانيه اندازه‌گيري شده است.).a

وضعيت طبيعي و توپوگرافي بستر رودخانه براي ايجاد تأسيسات سد و تأمين جريان آب داغي در طول سال و بهره‌برداري از انرژي آب جهت مصارف كشاورزي و توليد برق مناسب مي باشد. بهمين منظور سدهاي ارس(قزل قشلاق) ، ميل و مغان، خداآفرين و قيز قلعه سي بصورت مشترك با جمهوري آذربايجان و ارمنستان تأسيس گرديده است.a

همچنين جهت سهولت تردد بين دو طرف رودخانه پل‌هاي آهن جلفا، شوشه جلفا، پلدشت در ماكو، خداآفرين در قره داغ و نوردوز در مرز ارمنستان ساخته شده است. a

رود ارس از مهمترين رودهاي ايران است که علاوه بر جذابيت ويژه گردشگري و تأثيرات مثبت اکوسيستمي، قابليت مهمي از نظر ماهي‌هاي قابل صيد دارد. ماهي‌هاي اين رود حدود ده گونه مي‌باشند که حدود 6 نوع آنها نسبت به ديگر ماهي‌هاي بومي اين رود بزرگتر و داراي مقاومت بيشتري نسبت به ساير ماهي‌ها هستند. به همين جهت صيد اين ماهي‌ها بين ورزشکاران و ماهيگيران از ارزش بالايي برخوردار است.a

منابع : a

افشين، يدالله، رودخانه هاي ايران، جلد دوم، وزارت نيرو و شركت مهندسين مشاور جاماسب، 1373.a

جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، جلد دوم (رودها و رودنامه هاي ايران)، گيتاشناسي، 1376.a

بديعي، ربيع، جغرافياي مفصل ايران، جلد اول، اقبال، 1362.a