حوزه آب خيز درياچه اروميه

حوضه آبريز درياچه اروميهa

كليات: a

حوضة آبريز درياچة اروميه يكي از كوچكترين حوضه‌هاي منطقه‌اي ايران است كه آبهاي قسمتي از استان‌هاي آذربايجان شرقي و غربي را جمع آوري نموده و به درياچة اروميه مي‌ريزد.a

موقعيت: a

حوضة آبريز درياچة اروميه در شمال غربي ايران واقع شده كه از نظر جغرافيايي بين مدار 35 درجه و 40 دقيقه تا 38 درجه و 29 دقيقه عرض شمالي و 44 درجه و 13 دقيقه تا 47 درجه و 53 دقيقه طول شرقي قرار گرفته است.a

وسعت: a

مساحت حوضة آبريز درياچة اروميه بيش از 52000 كيلومتر مربع، معادل 21/3 درصد مساحت كل كشور است . 9000 كيلومتر آنرا مناطق مسطح و دشتي و 35200 كيلومتر مربع آنرا مناطق كوهستاني و 7800 كيلومتر مربع را درياچة اروميه و باطلاق‌هاي حاشيه‌اي تشكيل مي‌دهد.a

از نظر سرزميني اين حوضه قسمت‌هاي مركزي و غربي و جنوب غربي استان آذربايجان شرقي ( بخش نسبتاً وسيعي از استان تقريباً 19000 كيلومتر مربع)، حدود نيمي از استان آذربايجان غربي (نيمه جنوبي استان تقريباً 21500 كيلومترمربع)، قسمتي از شمال استان كردستان(حدود 5000 كيلومتر مربع) و بخش بسيار محدودي از استان زنجان را شامل مي‌شود.a

منابع آبخيز: a

منابع تأمين كننده آب در اين حوضه عمدة بارندگي ناشي از جريان‌هاي هواي مرطوبي است كه از سمت باختر و مديترانه وارد منطقه مي‌شود.a

رودخانه‌هاي حوضه از كوه‌هاي بلندي سرچشمه مي‌گيرند كه در اغلب ايام سال پوشيده از برف و داراي چشمه سارهاي دائمي و جريان‌هاي آب روان به صورت دائم و فصلي هستند.a

از جمله ارتفاعات مهم حوضه آبريز درياچة اروميه مي‌توان به موارد زير اشاره نمود: a

1. حد غربي؛ ارتفاعات مرزي ايران و تركيه كه از غرب سلماس تا اشنويه و شمال پيرانشهر كشيده شده است. بلندترين قلة آن مور شهيدان با ارتفاع 3608 متر از سطح درياست.a

2. در بخش جنوبي و جنوب غربي؛ ارتفاعات لندشيخان زينان و برانان و چهل چشمه با ارتفاع 3173 متر كه اين حوضه را از حوضة آبريز خليج‌فارس جدا مي‌سازند.a

3. در قسمت شرقي، ارتفاعات بلقيس، خاله اوشاقي و سهند؛ حداكثر ارتفاع 3707 متر.a

4. در بخش شمالي و شمال شرقي؛ كوه سبلان (ارتفاع 4811 متر)، توشه داغ، كسبه، علمدار و قازان كوه قرار گرفته كه حد فاصل اين حوضه با حوضة آبريز ارس مي‌باشد.a

رودخانه‌هاي حوضه: a

رودخانه‌هاي اين حوضه آبريز بسته به منابع تأمين كنندة آب آنها در شرق و غرب درياچه به دو صورت مختلف ديده مي‌شوند.a

1. رودخانه‌هاي شرق و جنوب شرق درياچة‌كم از منابع پر آب مانند ارتفاعات سهند و سبلان و چهل چشمه كردستان نشأت مي‌گيرند و داراي مسيري بالنسبه طولاني‌تري هستند و رودخانه‌هاي دائمي مي‌باشند. تلخه رود، زرينه رود، سيمينه رود، صوفي چاي.a

2. رودخانه‌هاي غربي، جنوب غربي و شمال درياچه كه داراي مسافتي كوتاهتر و آب كمتري مي‌باشند. گدار چاي، نازلو چاي، زولا چاي.a

اقليم حوضه: a

آب و هواي حوضة آبريز درياچة خزر غالباً تحت تأثير ارتفاعات آن مي‌باشد. اين حوضه داراي آب و هوايي نيمه خشك قاره‌اي و رژيم بارندگي مديترانه‌اي رژيم اقليمي غالب حوضه است.a

متوسط بارش سالانه حوضه 398 ميلي‌متر مي‌باشد، پر باران‌ترين فصل سال زمستان و اوايل بهار است بطوري‌كه حدود 75 درصد از حجم كل بارندگي‌ها در ما‌ه‌هاي دي تا ارديبهشت اتفاق مي‌افتد. رژيم رودخانه‌هاي ناشي از بارندگي و ذوب برف‌هاست. دما در اين حوضه بين صفر تا 20 درجه زير صفر در زمستان و تا 40 درجه در تابستان تغيير مي‌كند.a

a

زير حوضه‌ها: a

حوضة آبريز درياچة اروميه به 8 زير حوضه تقسيم مي‌گردد كه زير حوضة زرينه رود ـ سيمينه رود بزرگترين آنها مي‌باشد. ساير زير حوضه‌هاي اين حوضه بترتيب وسعت عبارتنداز: آجي چاي، نازلوچاي، مهاباد چاي، زولاچاي، شبستر، صوفي چاي و تسوج.a

رودخانه‌هاي مهم اين حوضه نيز عبارتند از تلخه‌رود، زرينه رود، سيمينه رود، باراندوز چاي، روضه چاي، صوفي چاي.a

ساير اطلاعات: بستر رودخانه‌هاي حوضة آبريز درياچة خزر عموماً شيب دار بوده و از مواد دانه درشت تشكيل يافته است كه با جريان آب به صورت سيلاب به پايين دست منتقل مي‌شوند.a

لازم به ياد آوري است كه اين حوضه داراي دشت‌‌هاي كم وسعت ولي حاصلخيزي از جمله دشت سراب، دشت سلماس، دشت صوفيان، دشت تبريز، دشت نقده و دشت مياندوآب و ... مي‌باشد.a

درياچة اروميه بعنوان مركز جمع شدن و ريزش آبهاي سطح اين حوضه آبريز مي‌باشد كه بدليل اهميت آن در سطح محلي و كشور به توضيحاتي در مورد آن مي‌پردازيم.a

a

درياچة اروميهa

كليات: a

درياچة اروميه بزرگترين و شور ترين درياچة دائمي و داخلي ايران است. بيستمين درياچة دنيا از نظر وسعت و دومين درياچه از نظر ميزان شوري آب بعد از بحر الميت اردن است.a

پيشينه: a

درياچة اروميه در واقع نتيجة يك گودي تكنونيكي از دوران سوم زمين‌شناسي است. در طول تاريخ به نام‌هاي ريماچست، كبودان، كابوتا، ارمين، طسوج، شور، اسلامي، دعا، افول خورشيد و رضائيه ناميده شده است.a

در اوستا و كتب پهلوي و نزهه القلوب بنام چيچست و در شاهنامه فردوسي به نام جنجست نام برده شده است. اروميه در لغت از تركيب دو كلمة (اور) بمعناي شهر و (ميه) بمعناي آب تشكيل يافته است.a

موقعيت: a

درياچة اروميه در شمال غربي ايران حد فاصل بين استان‌هاي آذربايجان شرقي و غربي است كه در جهت شمالي ـ جنوبي قرار گرفته است.a

وسعت، طول، عرض، عمق: a

مساحت اين درياچه را بين 4000 تا 6000 كيلومتر مربع نوشته‌اند. طول آن 130 تا 140 كيلومتر و عرض آن 15 تا 50 كيلومتر و متوسط ژرفاي آن 5 تا16 متر است كه در قسمت‌هاي شمالي حدود 6 متر و در قسمت‌هاي جنوبي از 12 تا 15 متر متغير بوده و در برخي نقاط حتي به 20 متر هم مي‌رسد. بعلت نوسانات شديد آبي كم ناشي از وجود جريان‌هاي متناوب در كف درياچه است مساحت و طول و عرض آن هميشه متغير است.a

ساير اطلاعات: a

آب درياچة اروميه از 21 رودخانه دائمي، 7 رودخانه فصلي، 39 مسيل و تعدادي چشمه داخل درياچه و بارش‌هاي مستقيم باران و برف تأمين مي‌گردد.a

اطراف درياچه زمين‌هاي ناهموار و در بعضي مناطق پست به صورت باتلاق است. در بعضي ارتفاعات اطراف آن آبهاي معدني گرم و سرد نيز ديده مي‌شود. آب درياچه فوق‌العاده شور و ميزان نمك در آن دو برابر اقيانوس‌ها و درياهاست كه بهمين علت در آن هيچ‌گونه جانداري به جز گونه‌هايي از تخت پوستان زيست نمي‌كند.a

درياچة اروميه داراي 102 جزيره مي‌باشد كه مهمترين آنها جزيره شاهي (اسلامي) است. جزاير قويون داغي؛ كبودان؛ اشك و بسياري از جزاير ديگر در سازمان يونسكو بعنوان اندوخته طبيعي جهان به ثبت رسيده‌اند.a

در بعضي از مناطق سواحل درياچه پوشيده از لجن است كه از آن در معالجه امراض پوستي، رماتيسم، و نيز بيماري‌هاي عفوني و ... استفاده مي‌گردد. اين درياچه از ابعاد مختلف از جمله داشتن انواع مختلف گونه‌هاي گياهي، ارزش‌هاي طبي و درماني، توسعة توريست و مقاصد تفريحي،‌ايجاد تعادل، طبيعي در منطقه و... مي‌تواند مورد توجه قرار بگيرد.a

مهمترين سازه مصنوعي در درياچة اروميه ايجاد جادة شهيد كلانتري با طول حدود 15 كيلومتر و عرض 32 متر و ارتفاع 4 متر از سطح درياست كه دو استان آذربايجان را به هم وصل و فاصله 310 كيلومتري تبريز تا اروميه را به 130 كيلومتر كاهش مي‌دهد.a

منابع : a

آزادبخت، بهرام و غلامرضا نوروزي، جغرافياي آبهاي كشور، انتشارات سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1387.a

افشين، يدالله، رودخانه هاي ايران، جلد اول، وزارت نيرو و شركت مهندسين مشاور جاماسب، 1373.a

جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، جلد دوم (رودها و رودنامه هاي ايران)، گيتاشناسي، 1376.a

بديعي، ربيع، جغرافياي مفصل ايران، جلد اول، اقبال، 1362a

a

a