بالابان
بالابانa
نام فارسی: بالابان/ چرخa
نام انگلیسی: Saker Falcon a
نام علمی: Falco Cherruga
خانواده: شاهينيان (Falconidae)a
a
جمعیت: نامعلومa
زیستگاه: این پرنده در نواحی نیمه بیابانی استپ‌های کم درخت، کوهپایه‌ها، کوهستان‌ها به سر برده و در شکاف صخره‌ها یا روی درختان آشیانه می‌سازد. گاهی نیز از آشیانه های قدیمی بهره برده و تولید مثل می کند. در ایران، به صورت بومي و مهاجر يا زمستان گذران زيست مي‌كند.a
پراکنش: از اروپاي غربي تا شمال كره و از مرزهاي جنوبي جنگل‌هاي تايگا سيبري تا بيابان‌ها و استپ‌هاي مرتفع خاورميانه و تبت و در قسمت‌هايي از آفريقا پراكنده است. زمستان‌ها در فصل مهاجرت در تمامي نقاط ايران به جز مناطق جنگلي ديده مي‌شود و به وفور در نواحی غربی کشور تولید مثل می‌کند. جمعيت پرتراكم بالابان‌ها را بيشتر از هر جاي ديگر در حاشيه درياي خزر، مازندران، گيلان (بندرانزلي)، مخصوصاً گلستان مي‌توان يافت.a
اندازه: این پرنده، 47 تا 55 سانتی‌متر طول و تا 1300 گرم وزن دارد. فاصله دو بال به 130 سانتي‌متر مي‌رسد. نر اين پرنده از ماده آن كوچكتر است.a
ریخت‌شناسی: این پرنده، بزرگترین شاهین است. گستردگی بال‌ها هم اندازه‌ی سارگپه‌ی ماده است و از دور شبیه لاچین، اما بزرگتر و سنگین‌تر، دیده می‌شود. از لاچین، به واسطه‌ی تارک سفید و گاهی پس سر نخودی، بدون رگه‌ها و خال‌های پهلوها، نوارهای کمتر مشخص زیر تنه، سبیل کوتاه و نوار پشت چشم کمرنگ‌تر، متمایز می‌شود( توجه شود که زیرگونه‌ی milvipes که در شمال شرقی ایران به سر می‌برد، دارای تاج صورتی مایل به قرمز، نوارهای تیره‌ی روتنه و روی دم خطدار، شبیه لاچین است). سایر زیر گونه‌های بالابان با روتنه‌ی خاکستری و خطوط تیره‌ی روی دم مشخص می‌شوند. پرنده‌ی جوان شباهت بسیاری با جوان‌های لاچین دارد، اما در حاشیه‌ی بیرونی پرهای دم، خال‌های نخودی و نوار تیره‌ی پشت چشم کمتر واضح، دیده می‌شود و جثه‌اش نیز بزرگتر است. a
رژیم غذایی: از پستانداران کوچک؛ موش‌ها و جربيل، سنجاب‌زميني، پرندگان؛ کبوتر، باقرقره، هوبره، اردك، حواصيل، مارمولك‌ها و حشرات مناطق استپی مانند ملخ تغذيه مي‌كند.a
زادآوری: بالابان ماده در فصل بهار 2 تا 6 تخم گذارده و جوجه‌ها در هفته پنجم سر از تخم بيرون مي‌آورند. جوجه‌ها تا كمتر از 45 روز بعد از آشيانه پرواز مي‌كنند. متوسط طول عمر چرخ در وحش چيزي حدود 10-12 سال است اما در اسارت و با ايجاد شرايط مناسب ديده شده است كه اين پرنده مي‌تواند تا 20 سال عمر كند.a
وضعیت حفاظتی: این پرنده در زمره‌ی پرندگان حمایت شده است. a
a
مطالب قابل توجه: a
- اين پرنده به دليل تحمل گرما، جسارت و سماجت در تعقيب حيوانات بزرگتر، بسيار مورد علاقه اعراب است. شيوخ عرب، از اين پرنده براي شكار هوبره استفاده مي‌كنند. بالابان با تعقيب و خسته كردن حيواناتي مانند غزال، شكار آن را براي سگ تازي آسان مي‌كند. a
متأسفانه هر ساله تعداد زيادي بالابان توسط صيادان به كشورهاي عربي حوزه خليج فارس قاچاق مي‌شود.a
- رژیم غذایی بالابان بسیار متنوع است. اين پرنده حتي پرندگان شكاري كوچكتر مانند دليجه و جغد‌هاي كوچك را شكار مي‌كند. میزان مصرف هر یک از این منابع غذایی بسته به سن پرنده و منطقه زیست آن متفاوت است. برای مثال، غذای بالابان ماده در سه روز اول پس از خارج شدن جوجه ها از تخم، حشراتی مانند ملخ است چرا که گوشتی زود هضم و مقوی برای جوجه‌ها دارند. a
- اين پرنده از چشمان بسيار نيرومندي برخوردار است و در شكار علاوه بر تند پروازيش از چشمان خود نيز بهره مي‌جويد، اين پرنده با تعقيب و گريز طولاني عمده غذاي خود را تامين مي‌كند.a
- در تيره شاهينيان و بالاخص بالابان، بال‌هاي جوانترها در سال اول عريض‌تر است. عريض‌تر بودن بال‌ها كمك به آسان‌تر شدن پرواز مي‌كند. بعد از فراگيري فنون پرواز و شكار، در سال بعد، بتدريج داراي بال‌هايي نازك‌تر و باريك‌تر مي‌شوند. اين خصيصه امكان پرواز با سرعت بالا و تغيير جهت‌هاي آني را مهيا مي‌كند، ولي توانايي آن به سبب شكل باريك و بلند بال‌ها، در مناطق جنگلي پر‌درخت كاهش مي‌يابد. a
-بالابان پرنده‌اي تك همسر است و تا چند دوره زادو ولد يا در طول زندگي به هم وفادارند. طي مدت خوابيدن روي تخم‌ها، پرنده ماده توسط پرنده نر تغذيه مي‌شود.a
- چرخ يك گونه پلي تيپيك Polytypic است، به اين معني كه اين پرنده داراي انواع مختلفي است كه تحت عنوان زير گونه شناخته مي‌شوند. همچنين اين گونه پلي مرفيك Polymorfic است. پلي‌مورفيك به معني وجود جوجه‌هاي متفاوت با رنگ‌هاي مختلف در يك لانه است. a
در بين صيادان، بالابان‌ها به پنج نوع سبز (خاكستري)، سرخ، اژدر(زرد)، سفيد و سياه، تقسيم مي‌شوند كه اتفاقاً به ترتيب ذكر شده بالابان‌ها صبورتر و كمياب‌تر مي‌شوند. يعني بالابان‌هاي سياه بسيار جسور، جنگنده و نادرند و خصوصيات هر يك از اين گونه‌ها با يكديگر فرق مي‌كند.a
- این پرنده می‌تواند از لانه‌هایی که روی صخره‌ها و پرتگاه‌ها، درختان، ساختمان‌های بلند، دکل‌های برق، دیواره‌های بلند معادن شن و ماسه، کناره‌های رودخانه و حتی گاهی اوقات روی زمین وجود دارند، استفاده کند. در بوته‌زارها كه آشياه‌مناسب در دسترس نيست، مجبور به لانه‌گزيني بر روي زمين يا دكل‌هاي برق مي‌شود و لانه در معرض تهديدات بيشتري قرار مي‌‌گيرد. a
- بالابان فوق العاده باهوش و حساس است و نزديك شدن به آن مشكل است. برخلاف پرندگان شكاري چون كوركورها، سارگپه‌ها و دليجه‌ها كه در حاشيه شهرها به وفور حضور دارند اين پرنده در جاهايي كه تراكم انساني وجود دارد كمتر ديده مي‌شود.a
- در گذشته قوش‌بازان يك جوجه دو ماهه را كه به خوبي شكار مي‌كند را مي‌گرفتند و پس از 3 سال كه به بلوغ مي رسيد رها مي‌كردند؛ بعد دوباره جوجه دوماهه ديگري را مي‌گرفتند، بدين‌ترتيب هرگز بالابان ها از چرخه طبيعي زندگي در وحش خارج نمي‌شدند.a
a
a
a
a
منابع : a
1- منصوري، جمشيد، راهنماي پرندگان ايران، كتاب فرزانه، 1387a
- به پيوند‌ها رجوع شود.a