درياچه هامون

تالاب هامونa

a

a

a

موقعيت: درياچه هامون بزرگترين پهنه آب شيرين سراسر فلات ايران است. اين درياچه در دو كشور ايران و افغانستان واقع است. اين درياچه از سه بخش به نام هاي هامون پوزك در شمال شرقي سيستان، هامون صابري در شمال و هامون هيرمند درغرب وجنوب غربي سيستان قراردارد. اين سه بخش در فصل بهار سال‌هاي پرآب يك‌پهنه شده و به شكل يك نعل اسب ديده مي‌شوند. بخش هامون هيرمند به‌طور كامل در خاك ايران قرار دارد.a

وسعت و مكان جغرافيايي: درمواقع پرآبي از وسعت 5660 كيلومتر مربع تالاب، تقريباًَ نيمي در خاك ايران و نيمي ديگر در خاك افغانستان است ولي در مواقع كم‌آبي وسعت آن در خاك ايران به يك سوم از كل (1250 كيلو مترمربع ) كاهش مي‌يابد.a

درياچه هامون در يك فرونشست تكنونيكي به‌صورت دشتي هموار ميان گسل‌هاي اصلي هريرود در غرب و گسل چمن افغانستان در شرق و در زمين‌هاي با رسوبات نفوذناپذير (رس و سيلت ...) پديد آمده‌است. a

منابع تأمين آب: حيات درياچه هامون و تغييرات سطح آن در مواقع ترسالي وخشكسالي تابع رودخانه هيرمند به‌عنوان منبع اصلي آب و بقاي اكولوژيك تالاب، خروجي پشت سدها و رودخانه‌هاي فصلي مي‌باشد. رود هيرمند از كوه‌های هندوكش و ارتفاعات بابایغما در چهل کیلومتری غرب کابل در افغانستان سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسافت 1050 کیلومتر، وارد مرز مشترك ایران و افغانستان شده و به دو شاخه پريان مشترك و رود سيستان تقسيم مي‌شود.a

تالاب هامون در دشت سيستان و اقليمي گرم و خشك قرار داشته و متوسط بارندگي سالانه آن كمتر از 60 ميلي‌متر (ايستگاه زابل ) است. a

a

اهميت و جاذبه‌هاي طبيعي: درياچه هامون به‌عنوان يك پهنه آبي وسيع داخلي در منطقه بياباني داراي توانمندي‌هاي زيست محيطي ارزشمندي در بخش‌هاي مختلف معيشتي، منابع طبيعي، وجاذبه‌هاي گردشگري مي‌باشد. اين قابليت‌ها عبارتنداز: a

- زيستگاه گونه‌هاي مختلف پرندگان بومي و زمستان‌گذران است. پوشش گياهي تالاب علاوه بر نقش اكولوژيك در تغذيه پرندگان مأمن مناسبي براي تخم‌گذاري و جوجه‌آوري‌شان است.a

- محلي براي بهره‌برداري و اشتغال مردم از طريق صيد ماهي و شكار پرندگان، استفاده ازني‌هاي بلند در صنايع دستي، حصيربافي، كپرسازي، استفاده از پوشش گياهي مراتع و نيزارها براي تعليف دام‌هاي منطقه. a

- آبشخور حيات وحش و دام‌هاي منطقه.a

- داشتن جاذبه‌هاي تفرجگاهي با چشم‌اندازهاي متنوع طبيعي، صيد ماهي و شكار پرندگان درجذب توريست.a

- نيزارها وگياهان آبزي فرصت ته‌نشيني رسوبات را داده و مانند يك بادشكن مانع از فرسايش بادي خاك مي‌شوند. a

- آب و پوشش گياهي تالاب مانع ازحركت توده‌هاي شن با بادهاي 120 روزه شده و منطقه را از خطر مدفون شدن روستاها و مزارع درشن، مسدود شدن راه‌ها و پر شدن كانال هاي آبرساني از شن محافظت مي‌كند. a

- سطح خاك از شور شدن بر اثرحركت آب‌هاي زيرين در سواحل پست محافظت مي‌شود.a

- پوشش گياهي تالاب در زمان وزيدن بادهاي 120 روزه نقش يك كولر طبيعي را در تعديل هواي منطقه ايفاء مي‌كند.a

a

وضعيت تالاب: حيات تالاب هامون وابسته به رودخانه هيرمند است. رودي كه از افغانستان سرچشمه گرفته وحق‌آبه ايران از اين رود 26 متر مكعب درثانيه براساس قرارداد 1351 است كه به دليل عدم رعايت آن توسط افغانستان به‌خصوص در مواقع خشكسالي، تالاب هامون بي‌بهره از آب هيرمند و درانتظار آن، رو به خشكي مي‌رود. a

تالاب هامون تا دو سه دهه پيش زيست‌گاه بيش از صدها هزار پرنده مهاجر و محلي براي صيد هزاران تن ماهي توسط بيش از 1000 صياد بود. هامون و مراتع آن علوفه دام و ده‌ها هزار رأس گاو سيستاني را تأمين مي نمود و زنان ساكن در روستاهاي هامون با استفاده ازني به صنايع دستي اشتغال داشتند.a

درحال حاضر(1390) وضعیت تالاب نسبت به سال‌های قبل بسیار بهتر بوده که دلیل آن را می توان آبگیری آن در زمان مناسب دانست، بر اساس مطالعات بین المللی حق‌آبه این تالاب از رود هیرمند سال گذشته و امسال تامین شده‌است. a

a

گياهان: پوشش گياهي داخل وحاشيه تالاب هامون را گياهان آبدوست، نيمه‌آبدوست و گياهان مقاوم به خشكي تشكيل مي‌دهند كه در مواقع خشكسالي جايگزين پوشش گياهي داخل تالاب مي‌شوند. a

- رويشگاه گياهان آبدوست در محدوده درياچه هامون قرار گرفته كه بارزترين گونه‌هاي گياهي آن عبارتند از: دوگونه بارهنگ آبي، آلاله، لويي كوچك، هزارني، اويارسلام، قاشق واش، يال اسبي، ني، علف‌چشمه. a

- رويشگاه گياهان نيمه‌آبدوست اطراف درياچه هامون بين دو حد دوره پرآبي درياچه ( اوايل بهار) و دوره كم‌آبي درياچه (اواخر زمستان) قرار گرفته و مراتع حاشيه هامون را كه جزء مرغوب‌ترين مراتع منطقه سيستان محسوب مي‌شوند، تشكيل مي‌دهد. مهمترين گونه‌هاي گياهي اين رويشگاه عبارتند از: چمن‌شور ساحلي، سوجگ(ليواش)، بوني (بونو)، گز. گرچه اقليم چيره در محدوده گسترش گز، اقليم صحرايي است ولي براي جوانه زندن نياز به آب شيرين محيط اشباع ازآب دارد.a

- گياهان خشكي‌پسند تالاب هامون و حواشي آن در مواقع خشكسالي عبارتند از آندسته گياهان نيمه‌آبدوست و پايا (چند ساله) مانند چمن‌شور ساحلي، چند گونه گز و بوني و گياهان خشكزي مانند سياه‌تاغ، زرد تاغ، شور الوان، هندوانه ابوجهل، خارشتر. a

a

ماهيان: به‌دليل خشكسالي‌هاي پياپي و رهاسازي چندگونه ماهي به تالاب، آسيب جدي به ماهيان بومي و اقتصادي تالاب وارد شده‌است. ماهيان غير بومي مانند كپور ماهي علف‌خوار رقيب ماهيان بومي در تغذيه رشد و زادو ولد بوده و با تغذيه از نيزارها پوشش گياهي و حيات اكولوژيك تالاب را به‌خطر مي‌اندازند. a

مهمترين ماهي بومي و مختص حوضه سيستان هامون ماهي يا انجك است كه تا دهه پيش وزن آن به 10 كيلوگرم نيز مي‌رسيده، تعداد اين ماهي كاهش يافته و وزن آن به كمتر از 700 گرم رسيده است. مهمترين ماهيان تالاب هامون عبارتنداز: اَنجَك، مارينكا ،كپور برفي، كپور سرگنده، گامبوزيا، قزل‌آلاي رنگين كمان، فيتوفاگ، كپور.a

دوزيستان: به‌دليل دماي زياد و پايين بودن رطوبت محيط، دوزيستان اين منطقه محدود بوده و فقط 6 گونه وزغ و يگ گونه قورباغه در تالاب هامون و حواشي آن زيست مي‌كنند.a

خزندگان: يك گونه بزمچه، ‌گونه آگاما و 11 گونه گكو 63 گونه مار خشكي‌زي ايران، 2 گونه مار خاكي، 5 گونه بوآ و 3 گونه افعي نيز در حاشيه تالاب هامون زيست مي‌كنند. a

پرندگان: بر اساس مطالعات پرنده شناسي در زمان پرآبي 225 گونه از 49 تيره يعني نيمي از گونه هاي پرنده شناسايي شده ايران در تالاب هامون و اطراف آن زيست مي كنند. نزديك به 80% آنها مهاجرند و 99 گونه در منطقه زادآوري دارند. ازميان آنها گيلانشاه خالدار و درناي طناز شديداً در معرض خطر انقراض؛ اردك سرسفيد در معرض خطر انقراض؛ اردك مرمري (خوتكا مرمري)، شاه باز و عقاب خالدار بزرگ( عقاب تالابي) آسيب‌پذير بوده و 70 گونه نياز به حفاظت جدي دارند كه در صورت عدم حفاظت به زودي در ليست گون هاي در تهديد قرار مي گيرند. از جمله پرندگان تالاب هامون عبارتند از: پليكان خاكستري، باكلان، حواصيل، پليكان سفيد، بوتيمار، فلامينگو، كفچه نوك، خوتكا، غاز خاكستري، اردك تاجدار، قوي فريادكش،عقاب ماهيگير، گيلانشاه، كاكايي، آبچيلك، سليم، خروس كولي.a

پستانداران: در تالاب هامون و حاشيه آن 43 گونه پستاندار از 15 خانواده زيست مي‌كنند كه خدنگ گونه‌اي از پستانداران بارز اين منطقه است.a

a

هامون پوزكa

موقعيت : هامون پوزك يا سواران، شمال شرقي تالاب هامون را تشكيل مي‌دهد. a

وسعت : مساحت كل هامون پوزك در مواقع پرآبي 1600 كيلومتر مربع يا 160000هكتار است وكمتر از 22درصد يا 350 كيلومترمربع آن در داخل خاك ايران قرار دارد. هامون پوزك از چندين بركه تشكيل شده كه در مواقع پرآبي يك‌پهنه مي‌شود. بزرگترين اين بركه‌ها برينگك به وسعت 28000 هكتار است.a

ارتفاع: ‌ارتفاع هامون پوزك 490 متر ازسطح دريا است.a

منبع تأمين آب‌: منبع تأمين آب هامون پوزك انشعابات شمالي رود هيرمند ( پريان مشترك)، رودهاي فصلي خاش‌رود (سرچشمه ازافغانستان) و گليمر است.a

بيشترين سطح آب هامون پوزك براساس رژيم آبدهي رود هيرمند در طي اسفند و خردادماه است. عمق متوسط هامون پوزك در مواقع پرآبي 2 متر و حداكثر نزديك 4 متر و عمق متوسط آن در مواقع كم‌آبي كمتر از 1.5 متر است.a

نوع و وضعيت تالاب: تالاب هامون پوزك از نوع آب شيرين و در گروه تالاب‌هاي inland قرار دارد و اگر آب رودخانه هيرمند به آن بريزد دايمي است.a

مديريت و حفاظت: هامون پوزك از مناطق تحت حفاظت سازمان محيط زيست بوده و در سال 1975 در كنوانسيون رامسر ثبت جهاني شده‌است.a

a

هامون صابري a

موقعيت: هامون صابري در ناحيه شمالي مجموعه تالاب‌هاي هامون و در شمال غربي شهرستان زابل واقع است.a

وسعت: مساحت هامون صابري در زمان پرآبي 156000 هكتاراست حدود 59 درصد از آن در خاك ايران و بقيه در خاك افغانستان قرار دارد. در مواقع كم‌آبي مساحت آن در ايران نسبت به افغانستان به نزديك يك سوم كاهش مي‌يابد. در داخل اين هامون چند بركه عميق وجود دارد كه در مواقع پرآبي به مدت طولاني‌تري آب خود را حفظ مي‌كنند. a

ارتفاع: ارتفاع هامون صابري در 475 متر از سطح دريا است.a

عمق آب: متوسط عمق تالاب 220 سانتي‌متردر زمان پرآبي است.a

منبع تأمين آب: منبع تآمين آب هامون صابري شاخهاي از رودخانه سيستان، رود ملكي، رود نياتك منشعب از پريان مشترك، رود فراه و آب سرريز شده هامون پوزك در مواقع پرآبي مي‌باشد.a

نوع تالاب: هامون صابري از نوع تالاب‌هاي داخلي بوده و اگر آب رودخانه هيرمند به آن بريزد دائمي است. a

مديريت وحفاظت: هامون صابري به‌عنوان منطقه حفاظت شده تحت مديريت سازمان حفاظت محيط زيست قرار دارد و در فهرست تالاب‌هاي كنوانسيون رامسر به ثبت رسيده است.a

a

هامون هيرمندa

موقعيت: هامون هيرمند در بخش جنوبي مجموعه تالاب‌هاي هامون و در جنوب غربي شهرستان زابل واقع است.a

وسعت: مساحت هامون هيرمند در زمان پرآبي 250000 هكتار است. هامون هيرمند در خاك ايران قرار دارد و در مواقع كم‌آبي مساحت آن به صفر مي‌رسد. a

ارتفاع: ارتفاع هامون صابري در470 متر از سطح دريا است.a

عمق آب : متوسط عمق تالاب 140سانتي‌متردر زمان پرآبي است.a

منبع تأمين آب: منبع تآمين آب هامون هيرمند شاخه‌اي از رودخانه سيستان بنام افضل آباد، رودبندان و شور و آب سرريز هامون صابري است. حيات هامون هيرمند به رودخانه و انشعابات فرعي آن وابسته است. ظرفيت آبي هامون هيرمند با احداث مخازن چاه‌نيمه و سد كجكي درافغانستان تا حد زيادي كاهش يافته و در مواقع خشكسالي با ظرفيت آبي كمتر، زودتر از هامون صابري خشك مي‌شود.a

نوع تالاب: هامون هيرمند از نوع تالاب‌هاي داخلي بوده و اگر آب رودخانه هيرمند به آن بريزد دائمي است. a

مديريت وحفاظت : هامون صابري به‌عنوان منطقه حفاظت شده تحت مديريت سازمان حفاظت محيط زيست قرار دارد.a

a

a

منابع : a

a

- بهروزي راد، بهروز، تالاب‌هاي ايران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1386a

- نوري، غلامرضا،تالاب هامون حيات سيستان، مركز نشر سپهر، 1386a

www.hamshahrionlini.ir- //www.hamshahrionlini.ir-> a

//portal.epo.ir-> / پرتال سازمان حفاظت محيط زيستa

//sb.isna.ir-> تاريخ خبر 4/10/1389 a

- www.aryanews.com کد خبر: 20110417171435000 a

www.irandeserts.com- //www.irandeserts.com-> a